Bezprawne zastosowanie przymusu wobec pacjenta
Zagadnienie bezprawnego zastosowania przymusu wobec pacjenta stanowi jeden z najbardziej delikatnych obszarów prawa medycznego.
W realiach praktyki klinicznej oraz instytucjonalnej coraz częściej dochodzi do sytuacji, w których interwencje wobec pacjenta budzą poważne wątpliwości prawne i etyczne.
Czym jest przymus bezpośredni wobec pacjenta?
Przymus to środki zastosowane wobec pacjenta bez jego zgody, mające na celu zabezpieczenie jego życia, zdrowia lub bezpieczeństwa innych osób.
Może to przybierać formę przymusu fizycznego, farmakologicznego lub izolacji.
W Polsce podstawy prawne dotyczące stosowania przymusu wobec pacjentów zawarte są przede wszystkim w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 1994 r. Nr 111, poz. 535 ze zm.), a także w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
Kiedy przymus jest legalny?
Zastosowanie przymusu wobec pacjenta może mieć miejsce wyłącznie w ściśle określonych przypadkach:
gdy pacjent stwarza bezpośrednie zagrożenie dla siebie lub innych (art. 18 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego);
gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia badania psychiatrycznego bez zgody osoby z zaburzeniami;
gdy pacjent jest niezdolny do wyrażenia zgody z powodu stanu zdrowia, a brak działania zagraża jego życiu.
Bezprawne użycie przymusu – przykłady i konsekwencje
Zdarzają się sytuacje, gdy przymus stosowany jest niezgodnie z prawem – np. wobec pacjenta przytomnego, w pełni świadomego i nieagresywnego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 19 listopada 2018 r. (I ACa 1481/17)
Stan faktyczny
Powódka była pacjentką oddziału psychiatrycznego szpitala w Krakowie.
W nocy z 24 na 25 listopada 2000 r. miała zostać bezprawnie wyprowadzona siłą przez pielęgniarki do sali wzmożonego nadzoru.
Następnie bez jej zgody podano jej zastrzyk z lekiem psychotropowym (Haloperidol).
Pacjentka twierdziła, że nie była agresywna, a lek wywołał u niej niepożądane skutki uboczne. Dochodziła zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych (nietykalności cielesnej, zdrowia, godności) oraz przeprosin.
Stanowisko sądów
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, uznając, że personel działał zgodnie z procedurami i ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, a pielęgniarka wykonywała zlecenie lekarza.
Sąd Apelacyjny podtrzymał to stanowisko, uznając, że choć działania ingerowały w dobra osobiste powódki, to były legalne i uzasadnione. Stwierdzono, że:
zachowanie pacjentki było uciążliwe i zakłócało funkcjonowanie oddziału,
lek podano na wyraźne zlecenie lekarza dyżurnego,
pielęgniarka nie miała podstaw do odmowy wykonania polecenia lekarza,
zastosowanie przymusu bezpośredniego było stosowane zgodnie z przepisami.
Wnioski:
Zastosowanie przymusu bezpośredniego (przymusowe podanie leku) może być legalne, jeśli spełnione są przesłanki ustawowe.
Działania personelu medycznego, nawet ingerujące w dobra osobiste pacjenta, mogą nie być bezprawne. Mogą mieć bowiem podstawę w przepisach i są odpowiednio udokumentowane.
Roszczenie o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych nie przysługuje pacjentowi, jeśli działania były zgodne z prawem.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Bureš przeciwko Czechom (skarga nr 37679/08)
Sprawa dotyczyła przymusowego umieszczenia skarżącego w izbie wytrzeźwień.
Skarżący był osobą z zaburzeniami psychicznymi.
Został on unieruchomiony pasami bez odpowiedniego nadzoru. W wyniku tego doznał poważnych obrażeń rąk, w tym porażenia nerwów.
Następnie trafił do szpitala psychiatrycznego, gdzie odnotowano widoczne ślady otarć i uszkodzenia kończyn.
Jego skargi do instytucji krajowych zostały oddalone.
Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że doszło do naruszenia art. 3 EKPC – zakaz nieludzkiego i poniżającego traktowania.
Sposób unieruchomienia pasami przez całą noc, bez odpowiedniego nadzoru, był nieproporcjonalny i nieuzasadniony. Jego skutkiem zaś były poważne obrażenia ciała.
Trybunał podkreślił, że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne należą do szczególnie wrażliwej grupy i wymagają szczególnej ochrony.
Działania personelu medycznego, jako przedstawicieli państwa, obciążają odpowiedzialnością państwo.
Znaczenie sprawy
Orzeczenie akcentuje konieczność przestrzegania wysokich standardów traktowania pacjentów psychiatrycznych.
Odpowiedzialność prawna
Lekarze i personel medyczny mogą ponosić różne formy odpowiedzialności za bezprawne zastosowanie przymusu bezpośredniego. Wspomniane odpowiedzialności to: cywilna – za naruszenie dóbr osobistych pacjenta; karna – gdy działanie spełnia znamiona czynu zabronionego; zawodowa – w postępowaniu przed izbą lekarską.
Zabezpieczenia praw pacjenta
Aby ograniczyć nadużycia, konieczne jest:
precyzyjne dokumentowanie każdej interwencji z zastosowaniem przymusu bezpośredniego;
przestrzeganie procedur przewidzianych w ustawach;
szkolenie personelu medycznego w zakresie praw pacjenta.
Podsumowanie
Bezprawne zastosowanie przymusu bezpośredniego wobec pacjenta może mieć poważne konsekwencje prawne i etyczne.
Każda interwencja powinna być oparta na jasno określonych przesłankach. Powinna być też odpowiednio udokumentowana i proporcjonalna.
Orzecznictwo sądów krajowych i europejskich jednoznacznie wskazuje, że ochrona godności i autonomii pacjenta jest wartością nadrzędną.
Wspieranie dobrej praktyki medycznej wymaga nie tylko znajomości przepisów, ale też empatii i szacunku wobec osób powierzających swoje zdrowie profesjonalistom.
Kancelaria Radcy Prawnego dr Tymoteusz Zych w ramach świadczonych usług pomoże w dochodzeniu Państwa praw na każdym etapie postępowania.
Zapraszamy do kontaktu pod numerem telefonu +48 726 003 505.